Gmina DubienkaUchańka
Wiadomo, że w II poł. XVI stulecia Uchańka już istniała, leżała na gruncie Dubnej (A. Wawryniuk, dz. cyt., s. 150 i podane tam: A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego województwa bełskiego od schyłku XIV do początku XVII w., Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 179). Terytorialnie przynależała tam, gdzie Dubna. Po 1531 płaciła podatek łanowy w powiecie horodelskim (H. Stamirski, dz. cyt., s. 28). W 1564 jej nazwa zapisana została jako Vchanka, lecz czytać należy ją jako Uchanka, gdyż w staropolszczyźnie zdarzało się zapisywanie litery „u” jako „v”, taki sposób zaczerpnięto z laciny, używanej wówczas powszechnie w dokumentach.
Podobnie jak sąsiednia Dubienka, wieś była własnością królewską, potwierdzają to rejestry podatkowe z okresu 1472-1630 i lustracje z lat 1661-67, a także dokumenty z lat: 1578, 1618, 1639 (A. Wawryniuk, dz. cyt., s. 150 i podane tam: M. Horn, Mieszczanie powiatu horodelskiego i ich walka z uciskiem feudalnym w pierwszej połowie XVII w., Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu, Historia V, Opole 1966, s. 135).
Starosta horodelski, Krzysztof Krupski zapisał ją w testamencie szlachcicowi Tomaszowi Uchańskiemu, która była jego własnością w latach 60’ XVI w., lecz w 1569 sąd sejmowy wydał wyrok o przywróceniu wsi do starostwa dubienieckiego, a zaciągniętą z tytułu przejęcia wsi pożyczkę wdowa po Krupskim została zobowiązana zwrócić Uchańskiemu, ten zaś miał ustąpić ze wsi (A. Wawryniuk, dz. cyt., s. 151 i podane tam: Lustracja województwa ruskiego, podolskiego i bełskiego 1564-1565, cz. I, red. K. Chłapowski, H. Żytkowicz, Warszawa-Łódź 1992, s. 92).
W 1619 r. w Uchańce znajdowała się rusińska cerkiew (A. Wawryniuk, dz. cyt., s. 151 i podane tam: W. Słobodian, Cerkwie chełmskiej eparchii, Lwów 2005, s. 425). Natomiast w 1773 r. sołtys uchaniecki Iwan Grad ufundował nową, drewnianą cerkiew i dzwonnicę – wiadomo że była to podówczas cerkiew unicka, później w wyniku kasacji unickiej diecezji chełmskiej i działań z tym związanych stała się cerkwią prawosławną /ok. 1875 r./ (Słobodian, dz.cyt. s. 228).
W dniu 4 czerwca 1678 r. przy udziale geometry chełmskiego Krzysztofa Zawadzkiego wytyczono granice Uchańki, Kolemczyc, Husynnego i Roztoki (A. Wawryniuk, dz. cyt., s. 151 i podane tam: Akty izdatielnyje wileńskoju kommissjeju dla razbora drewnich aktow, t. XXIII. Akta chołmskogo gorodskogo suda, Wilno 1896, s. CLIII).
Rejestr z lat 1783-84 wymienia jako właściciela starostę dubienieckiego Rafała „Myszkę” Chołoniewskiego. Była zlokalizowana w dekanacie horodelskim, parafii Dubienka, w woj. ruskim i starostwie dubienieckim (Regestr Dyecezyów…, s. 10).
W sąsiednich Kolemczycach znajdowała się parafia grecko-katolicka /unicka/ – należała do dekanatu unickiego dubienieckiego, do tej parafii należeli również unici z Uchańki /wg wykazu z 1796 r./ – (Arch.Państw.Lub. – Chełmski Konsystorz Greckokatolicki, sygn. 145, k. 55).
Uchańka wraz z sąsiednimi względem Dubienki wsiami należała do starostwa dubienieckiego, które zostało przekształcone w Dobra Narodowe Dubienka – własność carskiego Królestwa Polskiego. Zostały one własnością państwową, tj. własnością Skarbu Publicznego Królestwa Polskiego w 1823 r. (Arch.Państw. w Zamościu, Hipoteka miasta Hrubieszowa i powiatu hrubieszowskiego, sygn. szo nr 2, poz. 70).
Z dziennika guberni lubelskiej z 2/14 czerwca 1845 r. z „wykazem karczem i szynków we wsiach i na traktach […] na rok 1845/6 utrzymywanych, do których patenta propinacyjne wydawane być mogą” możemy wyczytać, że w tabeli figuruje Uchańka z jedną karczmą (Arch.Państw.Lub. o/Chełm – Hipoteka w Hrubieszowie, sygn. 20).
Po zakończeniu okresu represji w Królestwie Polskim zwanego „nocą paskiewiczowską” na fali odwilży politycznej odbywały się manifestacje patriotyczne. Jedna z nich miała miejsce w Dubience, miejscu – symbolu oporu Polaków wobec Imperium Rosyjskiego przez bitwę z 1792 r. W końcu lipca 1861 r. po kraju rozeszła się odezwa litograficzna wzywająca do przybycia do Dubienki 16 sierpnia i wzięcia ze sobą garści ziemi na usypanie kopca, „który w pamięci i wdzięczności serc naszych świadczyć będzie”. Przyjechało ok. 4 tysiące osób z różnych stron: z pobliskiego pow. hrubieszowskiego, z Podlasia, Wołynia, a nawet studenci Akademii Medycznej w Warszawie. Po nabożeństwie w kościele parafialnym w Dubience wyruszyła procesja z proboszczem Wojciechem Makarą oraz szlachcicem Wydżgą niosącym trójkolorowy sztandar. Na wzgórzu, gdzie zgodnie z przekazami historycznymi miała być umiejscowiona bateria dział postawiono krzyż z błędną datą „16 sierpnia 1792” (nie wiadomo, dlaczego organizatorzy uroczystości pomylili datę bitwy). Nieopodal reformata z Chełma, ksiądz Jakundy odprawił nabożeństwo. Następnie usypano kopiec przy akompaniamencie uroczystej muzyki. Do kwesty na budowę kopca dołożył się nawet pułkownik kozacki, który przyglądał się uroczystościom, a wraz z nim wojsko kozackie, najpewniej z dwóch kozackich sotni stacjonujących wówczas w Dubience (Wspomnienia Czesława Kluziaka). Natomiast nieco inaczej przedstawiono to w książce: A. Wawryniuk, dz. cyt., s. 154, bowiem wg tej publikacji, bogaci ziemianie – właściciel Husynnego i Stefankowic Gałęziowski oraz Nieborowski z Nowosiółek doprowadzili do jego wybudowania na przełomie lipca i sierpnia 1861 r. „ze swego materiału i swoimi ludźmi”, którym pomogli tutejsi mieszkańcy. Czynnie w sprawie powstania kopca angażował się także lekarz z Dubienki, późniejszy dowódca powstania styczniowego pow. hrubieszowskiego Mikołaj Neczaj. Natomiast ksiądz reformata z Chełma, Bielak (inne nazwisko kapłana, może było ich dwóch, a może któraś z wersji myli się w tej kwestii) wygłosił kazanie „w śmiałych wyrazach przeciwko familii cesarskiej i rządowi”. Pomocą przy usypywaniu kopca służyli ponadto ks. Ludwik Baranowski z Chełma i tzw. strażnicy tabaczni z Dubienki nazwiskiem Kranc i z Uchań Bielawski. Namiestnik Królestwa Polskiego, Lambert nakazał gubernatorowi lubelskiemu „podjęcie wszelkich kroków w celu zniszczenia pomnika”, ale nie został on wtedy wykonany z uwagi na brak chętnych do wykonania tej nikczemnej roboty.
Niestety władze carskie nie zamierzały tolerować takich „wyskoków”, toteż niebawem doprowadziły do zniszczenia kopca oraz wzniesienia w pobliżu pomnika płk /pośmiertnie awansowanego do stopnia generała/ Palembacha, który poległ podczas bitwy pod Dubienką.
Represje carskie najbardziej uderzały w sferę symboliki narodowej i religijnej, dlatego władze doprowadziły do zniszczenia kopca Tadeusza Kościuszki w Uchańce usypanego na pamiątkę słynnej bitwy pod Dubienką. Został on odbudowany w 1917 przez dubieniaków wraz z wojskiem i duchowieństwem (Wspomnienia Czesława Kluziaka). Z kolei G. Rąkowski podaje datę 1905 jako datę ponownego usypania kopca (Polska egzotyczna, cz. II, Pruszków 1996), natomiast profesor Andrzej Wawryniuk w cytowanej książce o gminie Dubienka powołując się na Z.W. Fronczka (Kopce na ziemiach polskich i na Lubelszczyźnie „Na przykład” 1994, nr 17) podając tę datę stwierdza, że przetrwał on do I wojny światowej i w 1918 r. usypano na tym miejscu nowy kopiec, który został zniszczony w czasie II wojny światowej przez hitlerowców i ukraińskich nacjonalistów. Aby stwierdzić, która z dat jest właściwa, trzeba pewnie pogłębionych badań. Jego zniszczenie podczas II wojny światowej jest pewne. „W roku 1940 została zniszczona przez Niemców oraz przez sfanatyzowaną ludność ukraińską w Uchaniach, pamiątka historyczna <
W 1905 r. w Uchańce było 113 domów z 941 mieszkańcami: 902 prawosławnych i 39 katolików. Wielu z nich trudniło się spławem drewna na Bugu (Sprawocznaja kniżka lublinskoj gubierni, Lublin 1905, s. 59).
Spis powszechny z 1921 r. podaje, że w Uchańce było 68 domów i 20 innych budynków mieszkalnych. Liczba mieszkańców wynosiła 580 osób: 204 mężczyzn i 316 kobiet, na co składało się: 473 wyznawców prawosławia, 100 katolicyzmu i 7 religii mojżeszowej. Narodowości: 390 Polaków i 190 Rusinów /tj. Ukraińców/ (Skorowidz miejscowości…, s. 29). Wykaz parafii prawosławnych w pow. hrubieszowskim 1924 r. podaje, że we wsi mieszkało 535 prawosławnych i 87 katolików.
W Uchańce mieściła się od 1927 roku Spółdzielnia Związkowa „Wygoda”. Według „Statystyki Spółdzielni Związkowych za rok 1940” (Warszawa 1941, s. 66) w 1940 r. liczyła 238 członków, na co składało się: 205 rolników, 20 robotników, 4 urzędników i 9 innych osób. Wśród tych osób było 25 kobiet. Spółdzielnia była właścicielem jednego sklepu, obroty spółdzielni za 40-ty rok wynosiły 76527 zł (sklep i inne).
Spółdzielnia ta bardzo się rozrosła, w 1937 r. podjęła plan, aby w ciągu 3 lat zwerbować do członkostwa w spółdzielni wszystkich Uchańczuków, a udało się to wykonać już w ciągu roku (A. Wawryniuk, dz. cyt., s. 156 i podane tam: G. Miliszkiewicz, Ł. Kondratowicz-Miliszkiewicz, H. Stachura, Poznaj i uszanuj codzienność innych, Lublin 2009, s. 32).
Mieszkaniec Uchańki, Władysław Kasperkiewicz otrzymał na mocy rozkazu z dnia 16 stycznia 1929 r., nr 2 wydanego przez dowódcę Okręgu Korpusu II Lublin prawo do noszenia medalu pamiątkowego „Za wojnę 1918-1921” (A. Wawryniuk, dz. cyt., s. 155 i podane tam: L. Bujan, 2 Pułk Strzelców Konnych Ziemi Hrubieszowskiej, Warszawa 2000, s. 157).
W 1938 r. w Uchańce oddano do użytku nową, drewnianą szkołę o wartości 80 tys. zł. Budynek był parterowy, kryty blachą, posiadał 12 izb (Arch.Państw.Lub. – Starostwo Pow. w Hrubieszowie, sygn. 162, k. 24). Niestety podczas II wojny światowej, w 1944 r. podczas bombardowania spalił się (A. Wawryniuk, dz. cyt., s. 157 i podane tam: Arch.Państw.Lub. o/Chełm – St.Pow. w Hrubieszowie, sygn. 167, k. 24-25). Po wojnie w Uchańce szkoła mieściła się w różnych domach prywatnych, dopiero wybudowanie tzw. tysiąclatki w latach sześćdziesiątych rozwiązało ten problem.
W 1945 r. w wykazie sołtysów, jako sołtys Uchańki figuruje Edward Wymiatał (A. Wawryniuk, dz. cyt., s. 157 i podane tam: Arch.Państw.Lub. o/Chełm – St.Pow. w Hrubieszowie, sygn. 1162, k. 2). Natomiast w 1947 r. sołtysem był Stanisław Nadworski /A. Wawryniuk, dz.cyt., s. 158 i podane tam: tamże, sygn. 159, k. 221/. W 1949 r. funkcję sołtysa pełnił Józef Albekier /A. Wawryniuk, dz.cyt., s. 159 i podane tam: Akta gm. Białopole – budżet na 1950 r., sygn. 10/.
W 1947 r. w Uchańce istniała trzyletnia szkoła przysposobienia rolniczego (A. Wawryniuk, dz. cyt., s. 157 i podane tam: Lubelski Dziennik Wojewódzki 1947, s. 40).
Liczba mieszkańców:
W 1943 r. w Uchańce mieszkało 793 osoby (A. Wawryniuk, dz.cyt., s. 156 i podane tam: Systematischer Verzeichnis, s. 35-50), zaś po wojnie w 1947 r. już tylko 382 osoby (A. Wawryniuk, dz.cyt., s. 158 i podane tam: Arch.Państw.Lub. o/Chełm – St.Pow. w Hrubieszowie, sygn. 155, k. 122), a więc liczba zmalała o ponad połowę.